Eğitimci ve araştırmacı Doğan Yücel, Pakistan topraklarında uzun yıllardır devam eden bir geleneği, şenliği yazdı. Baharın gelişini kutlamak amacıyla düzenlenen Basant Uçurtma Festivali’ni, tarihiî dayanaklarını ve bu dönemde yapılan kültürel etkinlikleri anlattı.

Birinci Bölüm:

2004 yılı ağustos ayı sonunda Lahor’a gelmiştim. Kış ayları ki, bence Lahor’un iklimi ‘yağmurlu’ ve ‘yağmursuz mevsim’ diye de ayrılabilir. Kış sıcaklığı genelde Türkiye’nin bahar aylarındaki sıcaklıklarına yakın, 15-20 dereceler arasında geçer. Aralık, ocak ve şubat ayları hemen her türlü düğün, şenlik ve törenin yapıldığı dönemdir. Öğrencilerimiz de öğleden sonraları sarının turuncuya çalan renklerinde elbiseler giyerek okula gelirdi. Onlarla beraber uçurtma uçururduk. Özellikle akşama doğru çatıların üstü uçurtma uçuran insanlarla dolardı. Herkes keni uçurtmasına taktığı kesici bir aletle başkasının uçurtma ipini kesmeye çalışırdı. Uçurtmaların ipi cam tozuna batırıldığından bazen eli de keserdi, öğrencilerimiz kesilen yerlerini gösterirdi. Ben çok beceremiyordum ama Pakistanlı öğrenciler diğer uçurtmaların ipini kesmede ustalaşmıştı. Uçurtma çok ucuzdu; 5 veya 10 rupiye (1 dolar o zaman 60 rupiydi) alınabiliyordu. Lahor’un her yerinde enerji nakil hatları yer üstünde olduğundan tellere takılmış bir sürü uçurtma görmek mümkündür. 

Türkiye’de baharın gelişi mart sonuna denk gelirken Lahor’da şubat ayına rastlar. Marttan itibaren havalar ısınmaya başlar, ocak sonu ve şubat başlarında şiddetli sayılabilecek rüzgarlar eser. İşte dağsız ve tepesiz dümdüz bir şehirde uçurtma uçurabilecek zaman tam bu dönemdir. Hiç kimsenin, özellikle çocukların uçurtma uçurmak gibi çok masum bir oyunun (şenliğin) bir dine veya inanışa bağlanmasına aldırış ettiğine şahit olmadım. Bütün dünyada çocukların eğlendiği bir şey nasıl sadece bir inanışa bağlanabilirdi ki!

En muhteşem kutlamalar Pencap’ta yapılır

Basant, Hint Yarımadası’ndaki Basant Panchami (Bahar Festivali) sırasında yapılan bir uçurtma etkinliğidir. Pencap takvimine göre, baharın başlangıcını işaret eden kameri ayın beşinci gününde (ocak sonu veya şubat başı) kutlanır. Ancak, insanlar kutlamayı bahar mevsiminin başka zamanlarında da yapar. Basant Panchami geleneksel bir Hindu takvimine göre belirlenirken, Pakistan’ın Lahor kentindeki Basant Uçurtma Festivali’nin tarihi, yetkililer tarafından genellikle şubat ayının sonu veya mart ayının başı olarak bir pazar gününe denk gelecek şekilde belirlenir. 

Amritsar, Lahor ve Kasur, uçurtma festivallerinin yapıldığı geleneksel merkez bölgelerdir. Lahor’da popüler bir Basant Mela (eğlence/dernek) düzenlenir. Bununla birlikte, festival geleneksel olarak Sialkot, Gujranwala ve Gurdaspur gibi bölgelerde de gerçekleştirilir. Pakistan ve Hindistan’ın her yerinde Basant Panchami Festivali’ni görebilirsiniz, ancak en muhteşem olduğu yer şüphesiz Pencap’tır. Gökyüzü rengarenk uçurtmalar ve sarı kurdelelerle dolar.

Firuzpur gibi yerlerde çocuklar genellikle bu ‘uğurlu’ sayılan günü kutlamak için uçurtma uçurur. Hindistan’da Basant Panchmi gününde, Dhuri, Sangrur semtinde bulunan Bansari ve Gudri’nin Shiva tapınağında büyük bir şölen düzenlenir. Şölende uçurtmalar uçurulur, eğlenilir ve yemekler yenir.

Basant, aslında bir Hindu geleneğidir

Pakistan halkı, Basant Uçurtma Festivali’ni büyük bir ihtişam ve gösteri ile kutlar. Bahar mevsiminin başlangıcı tabiatın yeniden uyanışı, gökyüzünde rengarenk uçurtmalar uçurularak karşılanır. Uçurtmalar farklı boyut ve şekillerde olup, bazıları yaratıcıya yazılmış özel dualar taşır. İnsanlar uçurtmanın üzerine dileklerini, dualarını ve Allah’a olan saygı ve sevgilerini yazar, onu gökyüzünün derinliklerine doğru uçurmaya çalışır.

Basant Uçurtma Şenliği, aslında Pencap eyaleti halkının kutlamaya başladığı bir Hindu geleneğidir. Tarihsel olarak, Maharaja Ranjit Singh (Sih İmparatorluğu’nun kurucusu) devrinde yıllık bir Basant Fuarı düzenlemiştir. Maharaja Ranjit Singh ve kraliçe Moran sarı renkli kıyafetler giyinir ve Basant’ta uçurtma uçururdu. Basant ile uçurtma uçurma ilişkisi, kısa süre sonra Pencap’ta festivalin bölgesel merkezi olmaya devam eden Lahor’daki geleneğin yanı sıra bir Pencap geleneği haline gelmiş. Gerçekten de Basant’ta Maharaja Ranjit Singh, Lahor’da 10 gün süren, askerlerin sarı üniforma giyip hünerlerini gösterdiği bir şenlik veya tören düzenlemiş. Basant’ın Lahor’daki diğer adetleri arasında salıncaklarda sallanan ve şarkı söyleyen kadınlar da vardı. Ancak zamanla şenlik ülke halkı arasında yaygınlaşmış ve artık ülkenin her yıl kutladığı bir festival haline gelmiş.  

İnsanların kıyafeti tabiatın sari rengine ayak uydurur

Festivalin, Hindistan ve Pakistan’daki Sufi azizleri ve türbeleriyle de ilişkili bir tarafı vardır. 1800’lerin başında, Sih İmparatoru Maharaja Ranjit Singh ve kraliçesi Moran, baharın başlangıcını temsilen giydikleri sarı kıyafetlerle uçurtma uçururdu. Günümüzde pek çok kişi de ilkbaharı karşılamak için sarının farklı tonlarında elbiseler giyiyor. Basant Panchami zamanında sadece insanların kıyafetlerinde değil, tarlalarda da sarı renk hakimdir. Bahar aynı zamanda, hardal bitkilerinin çiçek açtığı ve parlak sarı çiçeklerini bölgenin her yerinde sergilediği zaman dilimidir.

Pencap’ta ‘Hindistan-Pakistan bölünmesi’ öncesinde özellikle Lahor’da ‘Mela Panchami’ uçurtma uçurarak kutlanırdı. Pencap Müslümanları, yerel (Hindu veya halk) bir festival olarak kabul edilmesine rağmen Basant’ı da kutlamışlardır. Müslüman halktan gençler de bir etkinlik olarak uçurtma uçurmaya katılmıştır. 1947’deki bölünme sırasında, Lahor’un nüfusu Müslümanlar (yüzde 52) ve Hindular/Sihler (yüzde48) olarak neredeyse eşitti. Eylül 1947’nin sonunda, Hinduların neredeyse tamamı Hindistan’a yani Doğu Pencap’a göçmek üzere Lahor’dan ayrıldı. Ancak Basant gelenekleri devam etti ve bugün dahi Lahor halkı ‘basant mela’yı kutlamaya devam ediyor, aynı coşkuyla çatılarından uçurtma uçuruyor.

Yasağa rağmen uçurtmaları gökyüzünde görürsünüz

Basant, özellikle 2004-2008 yılları arasında eski Cumhurbaşkanı Pervez Müşerref tarafından uluslararası bir etkinlik haline dönüştürüldü. Etkinlik, Lahor’u ülkenin kültür merkezi haline getirdi ve Lahorluların çatılarını uçurtma etkinliklerinde kullanmak isteyenlere bir ay boyunca kiralamaya kadar vardı. Festival, bahar mevsiminin başlangıcını simgeler ki bu dönem genellikle ocak sonlarına veya şubat başlarına rastlar. Pencap bölgesinin (her iki Pencap eyaleti dahil), Basant Panchami sırasında uçurtma uçurma ve şenlikler düzenlemeye dair köklü bir geleneği vardır. Bu durum Ravalpindi kentinde Basant’ın uçurtma uçurularak kutlandığı Pothohar Yaylası’nda açıkça görülebilir. Uçurtma uçurma yasağı döneminde de uçurtma tutkunları festivali kutlamaya devam etmiştir. The Express Tribune’e göre, 2020’de yasağa rağmen Ravalpindi’nin  eski şehir merkezinde her türlü uçurtma ve sicim ücretsiz olarak bulunduruldu. İnsanlar ayrıca bu festival süresince geceleri havai fişekler yakar ve yüksek sesle müzik çalar. Baharın gelişiyle birlikte, Lahor semaları her tür ve boyuttaki uçurtmalarla gözleri kamaştıran bu şenliğin ev sahibi olur.

Lahor’da Basant Uçurtma Festivali’nde, her yaştan erkek, kadın ve gençlerden oluşan büyük bir kalabalığın katıldığı uçurtma yarışmaları dışında da çeşitli etkinlikler düzenlenir. Bu dönemde turistler için alışveriş yapacak çok şey, tadacak çeşitli yiyecekler, özellikle Hindistan-Pakistan yemekleri ve tatlıları vardır. Basant Festivali, ülke halkı için olduğu kadar yabancılar için de keyifli bir deneyimdir. Uçurtmaların yanı sıra harika yemekler, halk sanatları, folklor oyunları ve müzik de vardır. İnsanlar uçurtmaları evlerin teraslarında, çatılarında ve hatta araçlarının üzerinde ayakta uçurur. Lahor’un seması, farklı şekil ve renklerde binlerce uçurtmadan sanki bir kuş sürüsü ile dolmuş gibi olur. Eski tarihlerinden bu yana Pencap’ın başkenti olduğundan, Basant Mela’nın antik Lahor kenti kadar coşkuyla kutlandığı başka bir yer yoktur. Geleneksel olarak eski surlarla çevrili şehir merkeziyle sınırlı bir şenlikken zamanla kentin her yerine yayılmıştır.

Müslümanlar arasında da popülaritesini sürdürdü

İnsanlar geceleri de uçurtma uçurur ve bu gökyüzünü benzersiz bir şekilde aydınlatır. Basant Uçurtma Festivali başladığında Basant Mela pazarı da başlar. Bu pazar çeşitli hediyelik eşyanın satışını ve festivalin diğer birçok etkinliğini de barındırır. Basant Mela çiçekler, meyveler ve ayrıca harika Pencap yemekleri ile dolu çok kalabalık bir yer olur. Kebap çeşitlerinin en bol olduğu Basant Festivali’nde kukla gösterileri, at dansları, halk oyunları, el sanatları sergileri ve sanat etkinlikleri de yer alır.

Basant, Pencap’taki diğer birkaç ‘mevsimlik şenlik’ gibi, İslam öncesi bir kökene sahiptir. Bölünme sonrasında, Lahor ve Pencap’taki birçok ‘kültürel gelenek’ aniden duraklarken, Basant kutlanmaya devam etmiştir. 1947’den sonra Lohri, Baisakhi ve benzeri diğer festivaller kaybolmaya yüz tutmasına rağmen Basant, Pencap halkının zihinlerini süslemiştir. Bölünme öncesindeki çok kültürlü yapıyla Lahor’un son bağlantılardan biri olarak varlığını korumuştur. Böylece, festival Pakistan’ın ‘Müslüman kültürünü’ yansıtmadığı eleştirilerine rağmen popülaritesi zamanla artmıştır. ‘Ortak kültürü’ teşvik etmek adına diğer tüm kültürel festivaller yok olmaya başladığında, Pencap halkının tüm enerjisini ve nostaljik duygularını Basant’a yönlendirdiği söylenebilir.

Devam edecek…