Araştırmacı Doğan Yücel, kitaplara, filmlere ve oyunlara konu olan Lahor’un efsane ismi Anarkali ve onun Türk Hükümdarı Cihangir ile olan ilişkisini yazdı. Anarkali’nin kaynaklarda nasıl geçtiğini ve bugünün sinema dünyasına yansımalarını anlattı.

2006 yılında Lahor’un en büyük gösteri salonu olan Alhamra’da yıl sonu gecemiz vardı. Eyalet Milli Eğitim Bakanı da konuşmacı olarak katılmıştı. Öğrencilerimiz güzel şarkılar, skeçler sunmuştu. Çıkışta, bir sanatçı ve akademisyen olan aynı zamanda benim de sınıf öğretmenliğini yaptığım şubenin velilerinden biri diğer salona geçmemizi teklif etti. Ben de onunla beraber oraya geçtim. Orada tanınan birisi olduğu için tiyatro gösterisine galiba ücretsiz girmiş ve önden güzel bir yere oturmuştuk. Salona biraz gecikmeli girmiş olmamıza rağmen gösteri iki saat kadar sürmüştü. Urducam o dönemde çok iyi değildi. Ona rağmen oyun çok temiz ve düzgün bir Urduca ile sunulduğundan büyük kısmını anlamıştım. Daha sonraları bir iki defa daha Anarkali’nin tiyatro oyununa denk geldiğimi hatırlıyorum.

Anarkali (انارکلی)‎ Urducada nar tanesi anlamına gelmektedir. Bu isim alt kıtada hem Hindistan hem de Pakistan’da çok meşhur bir efsanenin ismidir. 16. yüzyılda, önceleri ismi Şehzade Salim olan büyük Türk hükümdarı Şah Cihangir’in sevgilisi olduğu söylenen efsanevi bir cariyenin takma adıdır.

Efsaneye göre, Anarkali’nin Salim ile gizli bir ilişkisi vardı ve bu nedenle Salim’in babası Babür İmparatoru Ekber, onu (Anarkali) idam ettirmişti. Anarakali’nin varlığına dair hiçbir tarihi kanıt yoktur ve hikayesinin gerçekliği tarihçiler arasında tartışılmaktadır. Bu cariyenin varlığı genellikle filmlerde, kitaplarda ve tarihin kurgusal versiyonlarında görünür. Madhubala olarak canlandırıldığı 1960 Bollywood yapımı film olan Mughal-e-Azam’da başarılı bir şekilde tasvir edilmiştir.

Anarkali’den ilk olarak, 24 Ağustos 1608’de Babür İmparatorluğu’nu ziyaret ettikten sonra bir İngiliz seyyah ve tüccar olan William Finch’in günlüğünde bahsedilir. Anarkali’nin kim olduğu ve efsanesinin gerçekliği konusunda tarihçiler arasında anlaşmazlık bulunmaktadır. Varlığını destekleyen ve bunlara karşı çıkan birçok görüş vardır.

Şehzade Salim ve Anarkali arasındaki aşka dair en eski Batılı kayıtlar, iki İngiliz gezgin William Finch ve Edward Terry tarafından yazılmıştır. William Finch, East Indian Company (Doğu Hindistan Şirketi) adına Bayana’da satın aldığı indigoyu tekrar satmak için Şubat 1611’de (Anarkali’nin sözde ölümünden sadece 11 yıl sonra) Lahor’a ulaşır. 17. yüzyılın başlarında yazdığı notlarında bu efsaneye dair bazı bilgiler verir.

‘Ekber Şah, gizli ilişkiyi öğrenince idam ettirdi’

Anarkali’nin Şehzade Salim (Jahangir) ile gizli bir aşk ilişkisi vardır. Olaydan haberdar olan Ekber Şah, Anarkali’yi sarayın duvarları arasına kapatılmasını emrettiği ve 1599’da ise idam ettirdiği rivayet olunur. 6 yıl sonra Şah Cihangir tahta geçtiğinde, aşkının bir göstergesi olarak, duvarlarla çevrili kare bahçenin ortasına taştan muhteşem bir mezar yapılmasını emreder. Şah, mezarın gövdesinin altınla kaplanmasını da ister. Geleneksel tarzda İslami usullere uygun olarak sekiz köşeli inşa edilen Anarkali’nin mezarı 1615’te bitirilir. Sekiz köşeli mezarlar, cennetin sekiz bahçesini temsil etmesi için düşünülmüştür. Cihangir Şah, Şehupura’da sevdiği bir ceylanı yanlışlıkla vurunca onun hatırasına Hirın Minarı ve sonrasında doğum esnasında vefat eden Ercümend Banu Cihan için de dünyanın yedi harikasından birisi sayılan Agra’daki Taç Mahal’i de yaptırmış Türk padişahtır.

Türbe, Asaf Han Türbesi gibi büyük bir bahçenin ortasındadır. 1800’lerin başında Ranjit Singh’in oğlu Kharak Singh tarafından karargâh olarak kullanıldı ve daha sonra Sih ordusunda bir Fransız subayı olan General Ventura’nın ikametgahına dönüştürüldü. 1851’de bir Hıristiyan kilisesine dönüştürülmüş ve kemerli açıklıklar büyük ölçüde kapatılarak yeniden şekillendirilmiştir. Günümüzde Pencap Kayıt Ofisi için bir kütüphane olarak kullanılmaktadır.

William Finch’ten birkaç yıl sonra ziyarete gelen Edward Terry, Ekber’in, en sevilen karısı Anarkali ile olan ilişkisi yüzünden Jahangir’i mirastan çıkarmakla tehdit ettiğini ve ölüm döşeğinde iken de bu sözünü değiştirdiğini yazmıştır.

Andrew Topsfield’a göre, Babür Hindistanı’ndan Tablolar adlı kitabında (s. 171) Robert Skelton, bu mısraların 13. yüzyıl şairi Sadi’ye ait olduğunu tespit etmiştir.

Anarkali’nin hem aşıklarının hem de kendisinin aslında kim olduğuna dair farklı rivayetler vardır. Bunlar; Şehzade Daniyal’in annesi, Sahib-i Cemal, Şerif un-Nisa veya Nur Cihan olduğu şeklindedir. Bunlarla alakalı ayrıca kritikler de yapılmıştır.

Anarkali’nin mezar taşında mahzun bir beyit bulunur:

Sevdiğimin yüzüne bir kez daha bakabilseydim

Kıyamet gününe kadar Allah’a şükrederdim. (Mecnun Salim Ekber)

Asya’nın kültür dünyasında Anarkali

Anarkali, Hindistan, Bangladeş ve Pakistan’da bir dizi kitap, tiyatro oyunu ve filme de konu olmuştur. Bunların en eskisi ve en ünlüsü Anarkali ismiyle Imtiaz Ali Taj tarafından Urduca yazılan ve 1922’de oynanan bir tarihi oyundur. Oyun, 1928’de Hindistan’da gösterime giren ve Taj’ın Akbar olarak oynadığı Babür Şehzadesi’nin Aşkları adlı bir filme dönüştürülmüştür. 1928’de R.S. Choudhury tarafından Cariye Anarkali hakkında bir başka sessiz Hint filmi çekilmiş olup 1935’te aynı başlık altında Hintçe seslendirme ile yapılmıştır. Bina Rai, Anarkali’yi 1953 yapımı bir Hint filmi olan Anarkali’de canlandırmıştır. 1955’te Akkineni Nageswara Rao ve Anjali Devi, Anarkali’de rol alır. 1966’da Tamil dilinde bir Hint filmi olan Anarkali’yi Kunchacko yönetir. Daha sonra, Hindistan’da (1960) K. Asif’in ustalık filmi Mughal-e-Azam, aktris Madhubala Anarkali ve Dilip Kumar Şehzade Salim rolünde gösterime girer. 1979’da Telugu süperstarı N. T. Rama Rao, kendisini Akbar, Nandamuri Balakrishna’yı Salim ve Deepa’yı Anarkali olarak gösterdiği Akbar Salim Anarkali filmini yönetir ve oynar.

Pakistan’da ise Anarkali, 1958’de Noor Jehan’ın başrolde olduğu halde vizyona girer. Iman Ali, 2003 yılında Shoaib Mansoor’un Ishq (aşk) konulu kısa müzik video dizisinde Anarkali’yi canlandırdı.

2013 yılında Heena Parmar tarafından sahnelenen Ekta Kapoor’un TV Dizisi Jodha Akbar’da, Saniya Touqeer genç Anarkali’yi oynadı. Colors TV’de Prens Salim’in Shaheer Sheikh ve sevgilisi Anarkali’nin Sonarika Bhadoria tarafından canlandırıldığı ‘Dastan-e-mohabbat… Salim Anarkali’ adlı günlük bir dizi yayınlandı. Bu dizi 18 Haziran 2013’ten 7 Ağustos 2015’e kadar 566 bölüm olarak yayınlandı.

Lahor’un en meşhur pazarı

Lahor’un en önemli ve kalabalık alışveriş merkezlerinden birisi hiç şüphesiz Anarkali Pazarı’dır. Pazar, ismini yakınındaki Anarkali’nin türbesinden almaktadır. Bu pazarda giyimden hediyelik eşyaya, ev tekstilinden kırtasiyeye her şeyi bulmak mümkündür. İstanbul’daki Eminönü-Mahmutpaşa gibidir. Türkiye’den gelenler olduğu zaman bu pazara hediyelik eşya almaya götürürdük. Biz de Türkiye’ye gitmeden önce bu pazara uğrar yakınlarımız için hediyelikler alırdık. Fiyatlar oldukça uygun olurdu. Özellikle Anarkali Pazarı’nın ana yolunda Mall Road’dan girip sol tarafta kalan daracık bir aradan geçince ancak ulaşılabilen Banu Bazaar bir çeşit İstanbul’daki Kapalıçarşı veya Bursa’daki Koza Han gibidir. Binlerce dükkan iç içedir. Ancak aradaki en önemli fark dükkanlar arasındaki daracık yollardan üç kişinin bile yan yana geçememesidir. Arabayla girmek zaten mümkün değildir. Pazarın arka tarafında Nila Gumbet’in olduğu kavşakta rikşadan iner pazara öyle giderdik. Pazarın sokakları, daracık araları her daim insan kaynar.

Anarkali isminde kadın giyim firmalarına Pakistan ve Hindistan’da rastlamak çok sıradan bir durumdur. Sariler, şalvar kamizler Anarkali ismiyle reklam edilir. Hatta İngiltere, Amerika gibi ülkelerde dahi alt kıtadan insanlar bu isimde kadın giyim ve takı dükkanları açmışlardır.

Kaynaklar:

–Anarkali (1958). imdb; based on the Imtiaz Ali Taj play/script as adapted by Hakim Ahmad Shuja for his son Anwar Kamal Pasha‘s production/direction

-Balabanlilar, L. (2012). Imperial Identity in the Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern South and Central Asia. I. B. Tauris. ISBN 9781848857261.

-Banks Findly, E. (11 February 1993). Nur Jahan: Empress of Mughal India. Oxford. ISBN 9780195074888.

-Flinch, W. (1921). Foster, William (ed.). William Flinch (PDF). Early Travels in India 1583 to1619. Humphrey Milford Oxford University Press.

-Glover, W. (January 2007). Making Lahore Modern, Constructing and Imagining a Colonial City. Univ Of Minnesota Press. ISBN 978-0816650224.

-Hasan, Sh. Kh. (2001). The Islamic Architectural Heritage of Pakistan: Funerary Memorial Architecture. Royal Book Company. ISBN 978-969-407-262-3.

–https://en.wikipedia.org/wiki/Anarkali

–https://www.orientalarchitecture.com/sid/880/pakistan/lahore/anarkali-tomb

–Jahangir (1829). Memoirs of the Emperor Jahangueir. Translated by David Prince. London: Oriental Translation Committee.

-Khan, A. N. (1990). Islamic Architecture of Pakistan: An Analytical Exposition. National Hijra Council.

-Koch, E. (2002). Mughal Architecture. Oxford University Press New Delhi.

-Koch, E. (2010). Necipoğlu, Gülru (ed.). The Mughal Emperor as Soloman, Majnun, and Orpheus, or The album as think tank for allegory. Muqarnas. Leal Karen. BRILL. pp. 277-312 & Footnote:62. ISBN 978-90-04-18511-1.

–Legend: Anarkali: myth, mystery and history”. Retrieved 5 September 2013.

-Loves of a Moghul Prince” – via www.imdb.com.

-Michell, G. (ed.). (1978). Architecture of the Islamic World: Its history and Social Meaning. Thames and Hudson.

-Muhammad, W. Kh. (1973). Lahore and its Important Monuments. Anjuman Press.

-Mumtaz, K. Kh. (1985). Architecture in Pakistan. Concept Media Pte Ltd.

-Rajadhyaksha, A. & Willemen, P. (1999). Encyclopaedia of Indian cinema. British Film Institute.

-Rajput, A. B. (1963). Architecture in Pakistan. Pakistan Publications.

-Terry, E.(1655). A Voyage to East-India. London: J. Wilkir. p. 408.

-https://en.wikipedia.org/wiki/Jodha_Akbar