Araştırmacı Doğan Yücel, Pakistan topraklarında çıkan, oradan hem sağlık hem de sanat amaçlı tüm dünyaya yayılan Himalaya tuzunun kaynağı Khewra Tuz Madenleri’ni yazdı. Madenin tarihini, nerede nasıl kullanıldığını ve Pakistan için ne anlam ifade ettiğini anlattı.

Lahor’da bulunduğum dönemde Türkiye’den gelen misafirleri Himalaya tuzundan imal edilmiş hediyelik eşya almaya götürürdük. Türkiye’ye gideceğimiz zaman da eşe dosta Himalaya tuzu veya bu tuzdan mamul değişik hediyelikler alırdık. Bazen öğrencilerimizle madeni gezmeye giderdik.

Khewra Tuz Madeni, mekanı Hindistan valisi olarak ziyaret eden Lord Mayo’nun onuruna Mayo Tuz Madeni olarak da adlandırılır. Pakistan’ın Pencap eyaletinde Jhelum vilayetinin kazası Pind Dadan Khan’ın kuzeyindeki Khewra’da bulunur. Hint-Gangetik Ovası’ndan başlayan, deniz seviyesinden 288 metreye kadar yükselen ve dünyanın en büyük ikinci tuz dağları sayılan Potohar Platosu’nda yer alır. Platonun güneyindeki Jhelum nehrinin İndus nehri ile birleştiği yere kadar uzanan 200 km’lik mesafeyi kapsayan maden, mineral bakımından zengin bir dağ sistemi olan tuz silsilesinin parçasıdır.

Tuz sıradağlarının eteklerindeki Khewra Tuz Madenleri, alt kıtanın tuz madenciliği tarihinin en eskileridir. Tuz, düzensiz kubbe benzeri bir yapı şeklinde oluşur. Toplam kalınlığı yaklaşık 150 metre olan yedi kalın tuz damarı vardır.

İngiliz mühendisler madeni geliştirdi

Maden, genellikle Himalaya tuzu olarak bilinen pembe kaya tuzu üretimi ile ünlüdür. Rivayetlere göre, tarihi M.Ö. 320’de İskender’in birlikleri tarafından keşfedilmesine kadar uzanır. Ancak maden İskender veya müttefikleri tarafından değil, taşları yalarken bulunan ordusunun atları tarafından keşfedilmiştir! Bu orduya ait hasta atların kaya tuzu taşlarını yaladıktan sonra iyileştiği söylenir. Ancak tuzun ticarette kullanılması Babürler dönemi ve Ekber Şah devrine rastlar. O dönem tuz, Orta Asya’ya kadar çeşitli pazarlarda işlem görmüştür.

Babür İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra maden Sihler tarafından işletilmeye başlandı. Sih Başkomutanı Hari Singh Nalwa, tuz madeninin yönetimini Cammu Raca’sı Gulab Singh ile paylaştı. Birincisi Warcha tuz madenini kontrol ederken, ikincisi Khewra’yı elinde tutuyordu. Sih egemenliği sırasında taş ocağından çıkarılan tuz hem sofrada hem de gelir kaynağı olarak kullanıldı.

1872’de, Sihlerin topraklarını ele geçirdikten bir süre sonra, İngilizler madeni daha da geliştirdi. Yer seviyesindeki ana tünel, maden mühendisi olan Dr. H. Warth tarafından planlandı. Böylece, düzensiz ve dar tünellerde işçilerin hareketini zorlaştıran, tehlikeli hâle getiren girişlerle yapılan madencilik modernize edildi.

Madene su temini zayıftı ve çıkan tuz için depolama tesisi yoktu. Madene giden tek yol zorlu, kayalık bir araziydi. Bu sorunları çözmek için hükümet tarafından yol ve depolar inşa edildi, su temini sağlandı, girişleri ve tünelleri iyileştirildi, tuzun çıkarılması için daha modern bir sistem kuruldu. Madenden yapılan tuz kaçakçılığını kontrol etmek için cezalar getirildi. 

1 milyar tonluk tuz rezervi bulunuyor

1965’te yaşanan Hindistan-Pakistan savaşından sonra West Pakistan Industrial Development Corporation (WPIDC) ve 1974’te Pakistan Maden Geliştirme Şirketi madenin işletmesini devraldı. Hâlen ülkedeki en büyük tuz kaynağı olmaya devam etmektedir.  

Madenden çıkarılan tuz yüzde 99 saf hâldedir. İhmal edilebilir miktarda kalsiyum, magnezyum, potasyum, sülfat ve nem içerir. Ayrıca eser elementler olarak demir, çinko, bakır, manganez, krom ve kurşun bulunur. Khewra tuzu, sığır kırmızısı, pembe, kirli beyaz veya şeffaf  renkte olabilir. İngiliz yönetiminin ilk yıllarında, yılda yaklaşık 28.000 ila 30.000 ton tuz üretilirken zamanla miktar arttı. Madenin 2003 yılındaki üretimi, Pakistan’ın toplam kaya tuzu üretiminin neredeyse yarısına tekabül eden 385.000 tondur. Bu üretim hızında madenin 350 yıl daha faal olması bekleniyor. Pakistan Madencilik Bakanlığı’nın verilerine göre, Khewra Tuz Madeni’nde hâlâ 600 milyon ton tuz rezervi bulunuyor. Tuz dağlarının tamamında bu miktarın 1 milyar tonu bulabileceği tahmin ediliyor.

Maden, on biri yerin altında olmak üzere on dokuz kattan oluşuyor. Tünellerinin toplam uzunluğu yaklaşık 40 km kadardır. Madenin içindeki sıcaklık yıl boyunca yaklaşık 18-20 °C kalır. İngilizler döneminde döşenen 2 ft (610 mm) dar hatlı demiryolu sistemi, hâlâ madenden vagonla tuz çıkarmak için kullanılıyor.

Kaya tuzundan sanat üretimini Babürler başlattı

Khewra tuzu, Pakistan’ın bilinen en iyi kaya tuzudur. 1940 yılında AkzoNobel tarafından kurulan soda külü tesisi dahil olmak üzere birçok endüstride hammadde olarak kullanılır. Khewra Madeni’nden elde edilen tuz ayrıca ABD, Hindistan ve birçok Avrupa ülkesine ihraç edilen lamba, vazo, kül tablası ve heykel gibi dekoratif eşyaların yapımında kullanılır. Bu tarz sanatsal kullanımı, birçok zanaatkarın tuzdan sofra takımı ve süs eşyası yapması Babürlüler döneminde başlamıştır. Dr. H. Warth, fiziksel özellikleri alçı taşına benzer bulduğu için kaya tuzundan sanat eserlerini kesmek için bir torna tezgahı kurmuştur.

Pakistan hükümeti, 2008’de Khewra Tuz Madenleri de dahil olmak üzere 17 işletmeyi özelleştirmeye karar verdi, ancak sonrasında plan rafa kaldırıldı. Maden şu anda bir devlet şirketi olan Pakistan Mineral Development Corporation tarafından işletiliyor.

2010 yılında, Pakistan’ın her yerinde yaşanan sağanak yağmur sırasında, yakındaki bir dereden gelen su madene girdi ve 60 cm derinliğe ulaşarak çıkışları kapattı. Bunun üzerine kapatılan maden daha sonra yeniden açıldı.

Tuz madeni, turistlerin ilgisini çekiyor

Khewra Tuz Madeni, yılda yaklaşık 350.000 ziyaretçiyle önemli bir turistik cazibe merkezidir ve önemli bir gelir sağlar. Ziyaretçiler madene demiryoluyla götürülür. İçinde çok sayıda tuzlu su havuzu vardır. Maden içerisinde, Badşahi Mescidi’nin prototipi yaklaşık elli yıl önce çok renkli tuz tuğlalarıyla inşa edilmiştir. Madendeki diğer sanatsal oymalar arasında Minar-e-Pakistan, Allama İkbal’in heykeli, Murree kasabası, Çin Seddi’nin bir modeli ve Mall Road’un bir başka modeli yer alır. Astım ve diğer solunum yolu hastalıklarının tuz ile tedavisi için 2007’de 20 yataklı bir klinik kurulmuştur. 

Günümüzde binlerce kişi tedavi için buraya geliyor. Tavanı ve duvarları pembe tonlarında olan tünellerde yine tuz taşından tuğlalarla inşa edilmiş tedavi merkezleri yer alıyor. Maden içinde kurulan bu küçük kliniklere her yıl binlerce kişi astım, bronşit, kulak iltihabı, nefes darlığı ve alerji tedavisi için geliyor. Tamamen ilaçsız uygulanan tedavi süreçleri hem madencilik hem de bağlık bakanlığı kontrolünde ilerliyor.

Birbirinden cazip renklerde tuz şeritleri

Şubat 2011’de Pakistan Demiryolları, Lahor ve Rawalpindi’den Khewra’ya giden turistler için özel trenler işletmeye başladı. Bu amaçla Khewra Tren İstasyonu özel bir firma yardımıyla yenilendi. Madendeki diğer turistik yerler arasında; 75 metre yükseklikteki (245 fit) toplantı salonu Pul-Saraat, 25 metre derinliğindeki tuzlu su havuzu üzerinde yapılan sütunsuz tuz köprüsü, tuz kristallerinin açık pembe olduğu Sheesh Mahal ve bir kafe de vardır.

Maden hem yürüyerek hem de tuz kayalarının taşınması için yapılmış vagonlarla gezilebiliyor. Madenin içinde, birbirinden güzel kırmızı ve beyaz renkli tuz şeritleri var. Dışında ise yine madenden getirilen taşlarla oluşturulmuş klinikler bulunuyor. Burada hediyelik eşyalar, biblolar ve mekan ışıklandırmaları satılıyor. Madenden çıkarılan büyük tuz kayaları, Khewra kentindeki veya başka şehirlerdeki imalathanelerde yemeklik tuz veya süs eşyası hâline geliyor. Bu imalathanelerden çıkan ürünler ve pembe tuzun ihracatından Pakistan milyonlarca dolar gelir sağlıyor.

Kaynaklar:

https://en.wikipedia.org/wiki/Khewra_Salt_Mine

http://www.pmdc.gov.pk/?p=KhewraSaltMines

https://www.aa.com.tr/tr/dunya/pakistanin-pembe-tuz-tunelleri/1546753