Gadani, gemi söküm tersanesi, Pakistan’ın güneyindeki Gadani kasabasında Arap Denizi kıyısında 10 km boyunca uzanan bir sahil şeridinde yer alan dünyanın üçüncü en büyük gemi söküm sahası. 132 gemi söküm parselinden oluşan tersane, Pakistan’ın en büyük şehri Karaçi’nin yaklaşık 40 kilometre kuzeybatısında yer alıyor.

Pakistan’ın bağımsızlığını kazandığı 1947 yılından önce Gadani kıyı şeridinde halkın bir kısmının kendi çabalarıyla yürüttükleri küçük gemi söküm ve hurda demir ticareti, bağımsızlığın ardından bazı girişimcilerin ciddi çabalarıyla yaygınlaşır. 1970’lerin ortalarına kadar Gadani kıyı şeridinde yol, kamu hizmetleri, konaklama ve işçiler için tıbbi hizmetler dahil olmak üzere gerekli altyapı imkânları bulunmamasına rağmen, Pakistan Hükümeti’nin özellikle 1960’lardan beri bölgedeki girişimcilerin kazanımlarının gemi söküm endüstrisi ve ekonomi adına öneminin farkına varmasıyla Gadani kasabasında 1978 yılında bir liman kurulur. Bununla birlikte, parçalanmak üzere getirilecek gemilerin ithalat vergilerinde indirime gidilerek hükümet nezdinde altyapı ve lojistik sorunların çözümü adına federal ve eyalet hükümetlerde daireler tesis edilir.

1969’dan 1983’e kadar süren dönem hâlâ Pakistan’da gemi söküm endüstrisinin ‘altın dönemi’ olarak kabul ediliyor. 1980’lerde Gadani’de yerleşik gemi söküm tesisleri 30.000’den fazla işçiye doğrudan istihdam oluştururken, yarım milyondan fazla insan ticaret ve hammadde olarak gemi hurdasını kullanan şirketlere verdikleri hizmetlerle dolaylı olarak geçimini sağlar.

160 bin tona yükselen kapasite

O dönem dünyanın en geniş gemi söküm alanı olarak tanımlanan Gadani, Hindistan’ın Alang ve Bangladeş’in Çittagong gemi söküm tesislerinin açılmasıyla üretim kapasitesinde üçüncü sıraya geriler. Bu şekilde artan rekabet ve Pakistan’da hurda gemilerin sökümüne uygulanan ithalat vergisinin ardından hurda üretiminde ciddi bir düşüş yaşanır. 1980’lerde ortalama 1 milyon ton hurda üreten tesisler, 2000’lerin başı itibariyle yıllık 160 bin tona yakın üretim yapar hale gelir. Bir dönem gelir ve 10 ay boyunca sökülecek yeni gemi bulamayan sanayi çalışanlarının şikayetlerinin ardından Pakistan Hükümeti 2001 yılında gemi söküm vergilerini yüzde 15’ten yüzde 10’a düşürür ve farklı teşvikler sağlar. Bu önlemler istihdamda tedrici bir artışla toplamda yaklaşık 6.000 işçiye ulaşarak etkili olur.

Şimdilerde 6000’den fazla işçinin 24 saat ve 7 gün vardiyalı olarak çalıştığı Gadani’de istihdam ve üretim yeniden canlanmış durumda. Yıllık elde edilen bir milyon tondan fazla hurda çeliğin büyük kısmı ihraç edilmekte. 2000’li yılların başında yılda yaklaşık 80 ila 110 geminin parçalarına ayrıldığı tesislerde halihazırda, aralarında süper tankerlerin de bulunduğu, farklı boyutlarda 125 gemi, milyonlarca ton hurda demir ve çelik elde edilecek şekilde parçalanıyor.

Hacim olarak dünyanın en büyük üçüncü gemi söküm sahası olan Gadani, dünyanın en verimli gemi söküm sahası unvanına sahip. 5.000 tonluk bir gemi Gadani’de 30 ila 45 gün içinde parçalanırken, Hindistan ve Bangladeş’te aynı büyüklükteki bir geminin parçalanması ortalama altı aydan fazla sürüyor. Parçalanacak gemiler, sahile doğru tam yol ileri sürülerek karaya oturtuluyor ve ardından sahilde parçalarına ayrıldıkları tersane alanlarına ağırlıkları azaldıkça tedrici olarak en az makine yardımıyla ve makine kullanımından çok daha ucuz işçilik gücüyle çekiliyor.

14 işçi yanarak hayatını kaybetti

Gadani’de gemilerin sökümünden elde edilen işe yarar bütün malzemeler eksiksiz değerlendiriliyor. Hurda parçalar öncelikli olarak ihraç edilirken öte yandan Pakistan’ın inşaat sektörünün metal hammadde ihtiyacının büyük kısmını da karşılıyor. Dev tankerlerin haznelerinden ve geride bırakılmış varillerinden toplanan petrol ve diğer atıklar, pazarda satılmak üzere depolanıyor. Yolcu gemilerinin mobilyaları ve kaplama malzemeleri de farklı amaçlarda kullanılmak üzere ayrılıyor.

Dev tankerlerin ve yolcu gemilerinin kıyıda hurdaya ayrıldığı ve metal levha, boru ve köşe demiri hammaddesine indirgendiği Gadani gemi söküm tersanesinde çoğumuza çok az gelen bir ücret karşılığında çalışmalarına rağmen, işçilerin hepsi istekli oldukları sürece, acemi ya da tecrübeli fark etmeden iş bulabiliyor. Babadan oğula veya kardeşten kardeşe miras kalır şekilde, günde yaklaşık 1.700 rupi (11 ABD doları) ücret karşılığında çalışan işçiler gemi söküm sırasında başta asbest zehirlenmesi olmak üzere birçok ölümcül tehlikeye de maruz kalıyor.

1 Kasım 2016 günü Aces adlı petrol tankerinin sökümü sırasında gemi bölmelerine sinmiş petrol atıklarının ve yakıt varillerinin patlaması sonucunda geminin sökümünde çalışan 100 kadar işçiden en az 14’ü yanarak hayatını kaybetmişti. 59 işçi ciddi şekilde yaralanırken, 30 kadarı da patlamaların etkisiyle denize savrulmuş ve kendilerinden bir kere daha haber alınamamıştı. 1979 yılında İstanbul’da bir Yunan şilebiyle çarpışan ve günlerce yanan Romen tankeri Independenta gibi Aces tankeri de günlerce yanmıştı.