Araştırmacı ve eğitimci Doğan Yücel, Lohor’un ‘cennet köşeleri’ olarak bilinen 400 yıllık Şalimar Bahçeleri’ni yazdı. Bahçelerin tarihini, mimari özelliklerini ve Pakistan için ne anlama geldiğini anlattı.

Şalimar Bahçeleri, Pakistan’ın Lahor kentinde bulunan tarihi bir bahçe kompleksidir. Bahçeler, Babür İmparatorluğu’nun sanat ve estetik açıdan zirvede olduğu dönemden kalmadır. Günümüzde Pakistan’ın en popüler turistik yerlerinden biri sayılır. Babür imparatorluğu’nun Şalimar Bahçeleri’nin yanı sıra Nişat Bağ ve Çeşm-i Şahî adıyla Srinagar’da, Hirın Minar adıyla da Şehupura ve Hindistan alt kıtasındaki bazı yerlerde bahçeleri bulunmaktadır. Yazları nemli ve oldukça sıcak geçen bölgede suyun serinliğinden istifade için yapılmışlardır. Bir nevi günümüzün yüzme havuzlu parkları gibi düşünülebilir.

Şalimar Bahçeleri, tabiatın tüm unsurlarıyla birlikte insanlığın mükemmel bir uyum içinde yaşadığı dünyevi bir ütopyanın temsilini oluşturmayı amaçlayan ‘İran cennet bahçesi’ olarak düzenlenmiştir. Bahçelerin yapımına 1641 yılında İmparator Şah Cihan döneminde başlanmış ve 1642 yılında tamamlanmıştır. Şalimar Bahçeleri, Babürlüler bahçe tasarımı mimarisini zirvede temsil ettiği için 1981’de UNESCO Dünya Mirası Sahası olarak kaydedilmiştir. Lahor’a gelen misafir gruplarından bu bahçeye götürdüklerimiz de olurdu. Bulunduğu nokta bizim şehirde yaşadığımız semte uzaktı.

Bahçenin ismi nereden geliyor?

Rivayetlere göre,Saray ileri gelenleri, Sih İmparator Maharaca Rancit Singh’e ‘Shala’nın zevk anlamına gelen Türkçe bir kelime olduğunu, ‘mar’ın da yaşanacak yer anlamına geldiğini söyledi. Ancak o bahçeye kendi koyduğu ‘Şehla Bağ’ adını verdi. ‘Şehlâ’ Farsça ‘tatlım’, koyu gri veya mavi gözlü veya kızıl gölgeli anlamına geliyor. ‘Şehla Bağ’ da muhabbet bağı, sevgi bahçesi gibi manalar taşıyor. Saraylılar, Maharaca’nın Lahor’un ünlü bahçeleri için bu kadar güzel isim seçmesine övgüde bulundu. Ardından bahçelerin bu isimle anılması ve yazılması emredildi. Günümüzde ise ‘Şalimar Bahçeleri’ olarak biliniyor. Türkçede ‘şalamar’, düş perisi, hayal perisi gibi anlamlara gelmektedir. Bu bakımdan ‘huri bahçesi, harem, cennet bahçesi’ gibi manalar da yüklenmektedir.

Son dönem şairlerinden İlhan İrem’in Şalamar isminde bir şiiri vardır. Bu şiirin ilk kıtası şöyle:

Tırnaklarım ipeği çizdi beyaz

Parmaklarımın arasından akıyordu

Dansı sürüyordu büyücülerin titrek

Ne yana kanatlansam o yana uçuyordu şalamar

Arazi ve inşasının hatırlattıkları

Şalimar Bahçesi, Lahor’un Kaleiçi Delhi kapısının yaklaşık beş kilometre doğusunda, Grand Trunk yolunun yanında yer alır. Lahor’daki Şalimar Bahçeleri, Babürlüler hanedanınca, büyük kısmı halka açık olmasına rağmen, esas olarak misafirleri ağırlamak için inşa edilmiş bir mekândır. Bahçelerin tasarımı, Şah Cihan’ın babası Cihangir Şah tarafından inşa edilen Keşmir’deki eski bahçelerden esinlenmiştir. Tabii eğimli arazilere dayanan Keşmir’deki bahçelerin aksine, Lahor’da arazi düz olduğundan su işleri suni şelaleler ve sekiler yapmayı gerektiren kapsamlı mühendislik istiyordu.

Şalimar Bahçeleri, dünyevi bir hayâlin mikro kozmosu olan Fars tarzı Çarbağ ‘Cennet bahçesi’ olarak tasarlandı. Bağ kelimesi basitçe ‘bahçe’ olarak tercüme edilse de, insanla tabiat arasındaki uyumu da temsil eder. Bir anlamda cennet ile yeryüzü arasındaki manzum bir bağlantıyı simgeler. Güneş, ay ve hava dahil olmak üzere, tabiatın tüm doğal unsurları kendine bağda yer bulur. Şah Cihan’ın tarihçisi Muhammed Salih Kamboh, Srinagar’daki Keşmir bahçelerinin Lahor’daki Şalimar Bahçesi’nin mimarisine ilham verdiğini ve içinde çok çeşitli ağaç ve çiçeklerin yetiştirildiğini kaydetmiştir.

Yapıya istikrarlı su temini tesis edilmiştir. Proje, Şah Cihan’ın sarayındaki asilzadelerden biri olan Halilullah Han tarafından Molla Alaul Meluk Tuni ile işbirliği içinde yönetilmiştir. İnşaatın büyük kısmından Ali Mardan Han sorumluydu ve Keşmir’in eteklerinden yapıya su getirmek için 150 km uzunluğunda bir kanal inşa ettirmiştir.

Şalimar Bahçeleri’nin yeri aslen Arain Mian Bağbanpura ailesine aitti. Bu ailenin reisi Mian Muhammed Yusuf, bahçelerin inşa edilmesi için İshak Pura’nın yerini İmparator Şah Cihan’a devretti. Buna karşılık, Şah Cihan, Arain Mian ailesine Şalimar Bahçeleri’nin idaresini verdi ve bahçeler 350 yıldan fazla onların idaresi altında kaldı.

Tarihi ve mimarisi

Bahçelerin inşaatı 12 Haziran 1641’de başladı ve 18 ayda tamamlandı. Sihler döneminde, bahçenin mermerlerinin çoğu yağmalandı ve Amritsar yakınlarındaki altın tapınak ve Ram Bagh Sarayı’nın süslemesinde kullanıldı. Bahçelerin paha biçilmez akik kapısı ise Lehna Singh Majithia tarafından gasp edilip satıldı. 1806’da Maharaca, Şalimar Bahçeleri’nin onarılmasını emretti. 1962’de General Ayub Khan, Pakistan’da yürürlüğe koyduğu sıkıyönetim uygulamasına karşı çıktıkları için bahçelerin idaresini Arain Mian ailesinden aldı. Her yıl düzenlenen Mela Çırağan festivali, 1958’de General Ayub Khan tarafından yasaklanana kadar bu bahçelerde yapılırdı.

Babür Bahçeleri, 14. ve 16. yüzyıllar arasında Orta Asya ve İran’da inşa edilen Timurlular bahçelerine dayanıyordu. İnce oymalarla zengin bir şekilde tezyin edilmiş yüksek bir tuğla duvar, bir çarbağ (cennet bahçesi) inşa edilmesinin ilk adımıydı. Şalimar Bahçeleri, kuzey-güney ekseni boyunca uzanan bir dikdörtgen şeklinde, 658×258 metre ölçülerinde ve 16 hektarlık bir alanı kaplamaktadır. Her sekinin seviyesi, bir önceki seviyeden 4-5 metre daha yüksektir.

Bahçelerin en üst terasına, keyif veren anlamına gelen Bağ-i Ferah Bahş denir. İkinci ve üçüncü sekiler, birlikte feyz veren anlamındaki Bağ-i Feyz Bahş olarak bilinir. Birinci ve üçüncü sekiler kare şeklinde, ikinci teras ise dar dikdörtgen şeklindedir.

Lahor’daki Şalimar Bahçesi, bütün Babürlüler saray bahçelerinin en çok su işçiliği olanıdır. Her biri havz olarak bilinen geniş mermer havuzlara dökülen 410 fıskiye ve 5 su şelalesi içerir.

Kaynaklar:

https://en.wikipedia.org/wiki/Shalimar_Gardens,_Lahore

https://lyricstranslate.com/en/ilhan-irem-%C5%9Falamar-lyrics.html