Araştırmacı ve eğitimci Doğan Yücel, Pakistan’ın en önemli dini ve kültürel yapılarından biri sayılan Lahor’daki Badşahi Camisi’ni yazdı. Bu bölümde caminin yapısal ve mimari özelliklerini anlattı.

İkinci Bölüm:

Mimarisi: Batıya ve özellikle de İran’a açılan bir kapı olarak Lahor, Fars mimari tarzlarından büyük ölçüde etkilenen güçlü bir mahalli tarza sahipti. Vezir Han Camii gibi daha önceki camiler, Badşahi Camii’nin ayrılacağı karmaşık ‘Kaşi kari’ veya ‘Kaşan’ tarzı çini işçiliği ile süslenmişti. Evrenzib, Badşahi Camisi’ni çok daha büyük bir ölçekte inşa etmesine rağmen, Şah Cihan’ın Delhi’deki Camia Mescidi için yaptığına benzer bir mimari plan seçti. Her iki cami de Lahor’daki önceki tipik cami tasarımından farklı olarak tezyinatın ince çini işçiliği ile yapıldığı beyaz mermer kakmalı kırmızı kumtaşına sahiptir.

Badşahi Camisi, dönemin imparatorunun ince zevkinin ve cesaretinin bir göstergesidir. Hem içi hem de dışı benzersiz bir güzellikte yapılmıştır. Alçı işlemeli (Manbatkari) zengin süslemeler ve fresk dokunuşlu paneller caminin içini, taş oymaları ile kızıl kumtaşı üzerine mermer kakma ve özellikle de kalın kabartmalı ‘loti’ formlu motifler dışını güzelleştirir. Asıl ibadethane kısmı son derece titizlikle hesaplanmış bir akustiğe sahiptir. Minberin bulunduğu yerden caminin her tarafına duvarlarda son derece düzgün akan ses kanalları yapılmıştır. Köşeden köşeye yapılan fısıltılar bile duyulabilir. Bu durum, tarafımızca defalarca tecrübe edilmiştir.

Kaliteli yemek eşliğinde caminin akşam manzarası

Akşamları aydınlatıldığında Badşahi Camisi asla kaçırılmaması gereken bir manzara sunar. Özellikle şimdilerde caminin ‘pitoresk’ ve çarpıcı manzarasının tadı yeni lokantalar caddesinde kaliteli yemeklerle birlikte çıkarılabilir. Caminin yükseltilmesinin gerekçeleri arasında ‘kutsal emanetlerin korunması’ gibi değişik rivayetler sayılsa da en gerçekçi olanı eseri ‘Ravi nehrinden koruma’ düşüncesidir. Nehir camiye çok yakın bir noktadan akarken, onu her türlü taşkından korumak için yükseltilmiş bir platform üzerine inşa edilmiştir. Tarihi kaynaklar, İmparator Evrenzib’in nehri camiden uzak tutmak ve yapıya zarar vermesini önlemek için nehre bazı engeller konulmasını emrettiğini kaydetmektedir. Bu tedbirler sonucu zamanla nehrin yatağı değişmiştir.

Badşahi Camisi’nin planı esas olarak her iki tarafta 170 metrelik bir karedir. Caminin kuzey ucu Ravi nehri kenarına inşa edildiğinden, Camia Camisi’ndeki gibi bir kuzey kapısı bina edilememiştir ve genel simetriyi korumak için de bir güney kapısı eklenmemiştir.

Hz. Ali’nin hatıraları sergileniyor

Külliyenin girişi: Külliyeye giriş, her cephesi çerçeveli ve özenle dekore edilmiş oymalı panellerle kızıl kumtaşından inşa edilmiş iki katlı bir yapıdan sağlanmaktadır. Yapı, yakındaki ve süslü Vezir Han Camisi’nin inşası ile ilk kez Babür mimarisine tanıtılan ve Ortadoğu’ya has bir mimari özellik olan ‘mukarnasa’ sahiptir.

Caminin tam adı ‘Mescid Ebul Zafer Muhy-ud-Din Muhammed Alemgir Badşah Gazi’ olarak tonozlu girişin üzerinde mermer işlemeli olarak yazılmıştır. Kapının üzerindeki kitabeden, Hicrî 1084 (1673-74 M.S.) yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Caminin kapısı doğuya, yine Evrenzib tarafından yaptırılan Lahor Kalesi’nin Alemgiri Kapısı’na bakar. Büyük giriş ve cami, eserin ana kapısında 22 basamaklı bir merdivenle çıkılan bir kaide üzerinde yer almaktadır. Giriş yapısının kendisi, halkın doğrudan erişemeyeceği birkaç oda bulundurur. Odalarda Hz. Muhammed’in (sas) damadı Hz. Ali ve diğer bazı İslam büyüklerinin mübarek hatıraları sergilenmektedir. Bu kutsal emanetleri görmek birçok defa bize de nasip olmuştur. Lahor’da yaşadığım dönem şehre gelen hemen her misafire gösterme ve tanıtma bahtiyarlığına eriştik.

İki katlı bir yapı olan giriş yapısının tüm cepheleri çerçeveli ve oymalı lambrilerle özenle dekore edilmiştir. Kızıl kumtaşından inşa edilen yapı beyaz mermer kakmada göze çarpmayan çizgiler ve nakışlarla haricen tezyin edilmiştir.

Camiye patikle gelmenin faydaları!

Avlu: Caminin devasa kapısından geçtikten sonra, 276.000 ayakkarelik (25.600 mekrekare) bir alana yayılan ve bir İdgah (bayramlık) işlevi gördüğünde 100.000 cemaati ağırlayabilen kızıl kumtaşı döşeli geniş bir avlusu vardır. Avlu tek nefli revaklarla çevrilidir. Yaz aylarında girişte ayakkabılar numaralı kutulara bırakıldığından sol taraftaki lavabolarda abdest alıp ayakları ıslatmakta fayda var. Ayakkabılarınızın ezilmemesini istiyorsanız oradaki görevliye biraz bahşiş vermeniz iyi olur. Hatta bez patiklerle camiye gelmenin ayakları yakmadan ilerlemedeki faydalarını acı tecrübelerle öğrenmiştik. Avlunun ortasında üstü açık mermerden bir abdestlik kısmı daha vardır. Buradan girişe ve devamında ayakların yanmaması için ince halıfleksler serilir ve devamlı ıslatılır.

Avlunun sağ tarafında altın sırma ve gümüş killaptan tellerle yazılmış 30 cüzlü bir Mushaf-ı Şerif sergilenmektedir. Anlatılana göre meşhur bir terzi her şeyini kül eden bir yangın sonrası geride baki bir eser bırakmak istemiş ve eliyle bir Mushaf-ı Şerif yazmıştır. Avlunun Ravi nehrine bakan tarafındaki hücreler üstte geçtiği gibi İngilizlerin yıkmasından sonra henüz tekrar inşa edilebilmiş değildir.

10 bin kişiyi ağırlayacak kapasite

İbadethane: Alandaki ana yapı da kızıl kumtaşından inşa edilmiş ve beyaz mermer kakma ile süslenmiştir. İbadethanenin ortasında kemerli bir niş vardır ve onu çevreleyen beş niş, merkezi nişin yaklaşık üçte biri büyüklüğündedir. Ortadaki büyük kubbe ile iki yandaki daha küçük iki kubbe soğan formlu olup mermerden inşa edilmiştir. Ana ibadethane kısmı, merkez nişinin yaklaşık yüzde 33’ü kadar olan, onu çevreleyen beş niş ile bir odak açılı nişe sahiptir.

Caminin hem iç hem de dış cephesi, Babürlüler sanatına özgü çiçek desenli oymalı, ince işçilikli beyaz mermerlerle dekore edilmiştir. Badşahi Camisi’ndeki oymalar, Babürlüler mimarisinin benzersiz ve eşsiz eserleri olarak kabul edilir. Ana alanın her iki yanında buluna alanlar, dini talim için kullanılan odaları içerir. Cami, ibadethane kısmında 10.000 kişilik bir cemaati ağırlayabilir.

Yapının iç ve dış kısımlarında ‘Zancira’ örgüsü ve örümceksi dalları bulunan çiçeklerle süslenmesi ve cesur kabartmalarla işlenmesi, Babürlüler mimarisinin emsalsiz bir sanat ve işçilik harikasıdır. 

Tüm ihtişam ve önemini hala koruyor

Minareler: Camiin dört köşesinin her birinde, kızıl kumtaşından yapılmış, 196 ayak (60 m) yüksekliğinde, dış çevresi 67 ayak ve iç çevresi 8.5 ayak olan sekizgen, üç katlı minare vardır. Camiin ana ibadethane binasının her köşesinde yine sekizgen dört küçük minare daha bulunmaktadır.

Caminin ihtişamı, 1673’te inşa edilmesinden sonraki ilk 70 yıl boyunca neredeyse 15 km öteden görülebilen istisnai ve olağanüstü büyüklüğü ile düşünülmelidir. Hiç şüphe yok ki cami o dönem ne kadar önemliyse bugün de o kadar önemli. Bugün bile bu tarihi ve dini eser bütün ihtişam ve görkemiyle bir Türk-İslam sanat eseri olarak ayakta durmaktadır.

Bitti.

***

Birinci Bölüm: Pakistan’ın manevi merkezi: Badşahi Camisi

Kaynaklar:

https://www.orientalarchitecture.com/sid/568/pakistan/lahore/badshahi-mosque

https://visitlahore.com/attractions/badshahi-mosque/

https://en.wikipedia.org/wiki/Badshahi_Mosquehttps://whc.unesco.org/en/tentativelists/1277/